Distriktet Romsdal omfattar kommunane Aukra, Fræna, Midsund, Molde, Nesset, Rauma, Sandøy og Vestnes. Bortsett frå Midsund er alle desse kommunane her representert med minst ein Noregsrekord kvar.
1. Størst I: Det som til no er landets største anleggsleir vart bygd på Nyhamna i Aukra i samband med ilandføringa frå gassanlegget Ormen Lange. Leiren gav hus til 2500 arbeidarar.
2. Størst II: Den største arkeologiske utgravinga som nokon gong er blitt gjort her i landet, vart gjennomført i Nyhamn på Gossen i Aukra 2003-04 i forkant av Ormen Lange-utbygginga. 123 personar var involvert i prosjektet, som omfatta 32 undersøkte lokalitetar og der det vart samla inn over 320 000 ulike arkeologiske gjenstandar, dei aller fleste av dei frå den eldste steinalderen her i Noreg. Ein del av funna er heile 11200 år gamle, og dette er mellom dei eldste spora me har etter nordmenn (Kjelde: NTNU Trondheim).
3. Størst III: Verksemda Hustadmarmor i Elnesvågen i Fræna er verdas største leverandør av kalksteinspigment (kalksteinsslurry) til papirindustrien. Firmaet produserer flytande marmor som vert nytta både i papiroverflata og som fyllstoff (Kjelde: NGU; Hustadmarmor AS).
4. Størst IV: Landets største tre, målt i volum, skal vera ei sitkagran som står på Kviltorp i Molde kommune. Treet er på 23 kubikkmeter, noko som svarar til volumet av 35 velvaksne grantre (Kjelde: Møre og Romsdal fylkeskommune).
5. Størst V: Det største historiske fjellskredet i Noreg er Tjelleskredet i Langfjorden i Nesset kommune i mars i 1756, som involverte omtrent 15 mill m³ (ca 40 mill. tonn) fjellmasse. Raset førte til flodbølgjer som var over 50 meter høge. 32 menneske omkom i dette raset (Kjelde: NVE).
6. Størst VI: Vågstranda i Rauma skal ha den største brakkvasspollen i Norden. Det er her tale om eit innelukka sjøbasseng som inneheld ei blanding av saltvatn og ferskvatn. Denne pollen er godt eigna for oppdrett av østers. Ein annan slik poll med østersoppdrett ligg i Tysnes i Hordaland.
7. Nordlegast I: Europas nordlegaste sanddyner med marehalm finn ein i Hjertvika i Aukra (Kjelde: Verdens natur nr. 1 – 2003).
8. Nordlegast II: Verdas nordlegaste sanddyner (av sørleg type) finn ein ved utløpet av Farstadelva i Fræna. Den sørlege typen er det me til vanleg forstår med sanddyner: laus, kvit flygesand med marehalm. Det ser likevel ikkje ut til å veksa marehalm i Fræna. Nordgrensa for marehalm går i Aukra (sjå ovafor) (Kjelde: Verdens Natur nr. 1 – 2003).
9. Nordlegast: I Molde finn ein landets nordlegaste veksestad for barlind.
10. Sørlegast: Ona i Sandøy er det sørlegaste fiskeværet i Norge med fast busetnad. Øya har i dag om lag 30 innbyggjarar, medan det like etter andre verdskrigen var heile 370 fastbuande på Ona. Her ligg også det freda Ona fyr, med eit av landets eldste støypejarnstårn.
11. Først I: Første gongen eit båtforlis vart overført direkte i media var natt til sundag 3. april 1938, då D/S Rokta gjekk på grunn under ein orkan og sokk utanfor Bjørnsund i Fræna. Redningsaksjonen vart dekka fortløpande med utgangspunkt i den vesle Rindarøya i Aukra. På grunn av veret kunne ikkje redningsmannskapet ta seg fram til Rokta og ta om bord dei av mannskapet som var att før eitt døgn etter forliset. Det er reist eit monument over denne hendinga på Rindarøya med utsikt til Gallerskjera der forliset fann stad.
12. Først II: Landets første jordmorutdanning vart skipa til i Molde i 1789, med stadsfysikus Matthias Joachim Goldt som lærar. Før dette vart jordmorutdanninga teken i København, noko som vart etter måten dyrt. Kurset ved jordmorskulen i Molde varde i 4-6 månader, men etter 8 år hadde berre 2 jordmødrer utdanna seg hjå Goldt (kjelde: Statsarkivet i Trondheim).
13. Først III: Det som vert rekna for den første ordinære bussruta her i landet, vart starta av Aarø Automobilselskap den 12. mai 1908 av av Johan Olsen Aarø (1881-1913). Selskapet hadde base i Årø utanfor Molde, og bussruta vart driven mellom Molde og Batnfjordsøra, ei strekning på 36 kilometer.
14. Først IV: I den vesle bygda Isfjorden i Rauma kan ein finna opphavet til den norske konfeksjonsindustrien. Her dreiv ein med ferdigproduksjon av klede allereie på 1860-talet. Marknaden var fiskarar oppover langs nordlandkysten, og syinga gjekk frå først av føre seg i heimane i Isfjorden. Denne verksemda, som vart kalla Nordlandshandelen, la grunnlaget for ei eventyrleg utvikling av konfeksjonsindustrien i Romsdal. Fleire fabrikkar vart grunnlagde, m.a. Oddfred Tokles Konfeksjonsfabrikk i Isdalen, som i dag inneheld eit konfeksjonsmuseum (Kjelde: Romsdalsmuséet).
15. Einaste I: Fræna er heimkommunen til Noregs einaste dumpers-produsent, Moxy Trucks AS. Verksemda vart starta i 1974 av Birger Hatlebakk, som også grunnla Glamox-konsernet. Idag (2008) er Moxy overteke av det koreanske konsernet Doosan under namnet Doosan Moxy AS.
16. Einaste II: TINE Midt-Norge Tresfjord i Vestnes kommune er det einaste norske meieriet som produserar osteslaga Ridderost og Port Salut.
17. Sist: Det siste riksrådmøtet her i landet vart halde i Bud i Fræna i 1533. Riksrådet var ei rådgjevande forsamling som var sett saman av dei mest framståande adelsmennene og geistlege i landet. Riksrådet hadde stor makt som rådgjevande forsamling for kongen og som regjering i dei tilfella kongen framleis var umyndig. Riksrådsmøtet i Bud var leidd av Noregs siste erkebiskop, Olav Engelbrektsson, og skulle ta stilling til kven som skulle overta kongemakta etter at kong Fredrik I var død. Tanken var på ny å prøva få sett inn ein eigen norsk konge. Dei kom ikkje til noka semje, og i 1536 sette den nye danskekongen, Christian 3, ein endeleg stopp for fleire norske riksråd. Ein kan såleis seie at forsamlinga i Bud var ein siste freistnad på på å få til norsk sjølvstende før 1814.
18. Eldst I: Jazzfestivalen i Molde, Moldejazz, er den eldste i landet og ein av den eldste i Europa. Festivalen vart opna for første gong 4. august 1961. Berre jazzfestivalen i Ljubljana, Slovenia og den franske jazzfestivalen i Juan-les-Pins, Jazz à Juan, er eldre. Begge desse vart arrangerte for første gong i 1960.
19. Eldst II: På Tiltereidet i Nesset kommune finn ein restane etter landets eldste daterte myrbru eller kavlveg. Han er 300 meter lang og skal ha vore i bruk mellom år 500-1300 e. Kr. Kavlvegar var laga av stokkar som var lagde på tvers over myrane for at folk skulle komma seg rimeleg tørrskodde over.
20. Eldst III: Hotel Aak på Åndalsnes i Rauma vert rekna som det eldste turisthotellet i Noreg. Det vart restaurert i 1998, då det vart lagt ein ny fløy til det gamle hotellet.
21. Høgast I: Noregs, og kanskje Europas, høgaste loddrette fjellvegg, Trollveggen, ligg i Rauma kommune. Han har eit fall på 1100 meter på det høgaste. Trollveggen er ein populær stad for klatrarar og var tidlegare ein kjend stad for basehopping, før eit forbod sette ein stopp for denne aktiviteten i 1986.
22. Høgast II: Mongefossen i Rauma toppar ofte listene over Noregs høgaste fossar når ein rangerer dei som kjem ned i eitt fall. Fossen har eit fall på 773 meter, der han i 300 meter av desse fell fritt. Mongefossen er regulert og er tørrlagd i deler av året.
mandag 6. september 2010
søndag 5. september 2010
20 namn som høver til yrket
Søkjer ein på Internett vil ein finna fleire lister over norske menn og kvinner der namn og yrke ser ut til å gå hand i hand. Nokre av desse namna har nok mest preg av å vera vandrehistoriar utan faktisk grunnlag. Derfor har eg prøvd å plukka ut 20 namn som skal skriva seg frå faktiske personar. Men eit visst atterhald må nok også eg ta. Ver også merksam på at ein god del av desse personane ikkje lenger sit i dei nemnde yrka.
1. Bakarmeister Skorpen, Alta. Det finst faktisk for tida to bakarar med etternamnet Skorpen ved Skorpens bakeri i Alta.
2. Eks-banksjef Tor Gullhav (i Sparebanken Nord-Norge)
3. Eks-brannmester Svihus, Stavanger.
4. Brannsjef Lae Brenne, Namdalen
5. Byggmeister Vindskei
6. Jordbærbonde Dyre Karterud
7. Kiropraktor Torleif Trykkerud, Skien
8. Ivar Ullebust, tidlegare direktør for Gjesdal Spinneri
9. Jon Olav Drogset, tidl. leiar i Norsk Idrettsmedisinsk Forening og har hatt ansvaret for fleire dopingkontroller.
10. Doktor Jan Leversund, Bremnes
11. Drosjeeigar Henrik Rath
12. Frøhandlar E. Knoph, Stavanger
13. Lyspærefabrikksjef Lampe, Drammen. Tidl. sjef for Osram fabrikkar.
14. Porselenshandlar Max (Maximillian) Kopp, Oslo. Direktør for denne familibeverksemda er idag Hans Kopp.
15. Tannlege Holtan, Sandnes. På ein del nettsider over artige personnamn er namnet på denne tannlegen skrive med dobbel-n (Holtann) for å gjera det ekstra morosamt.
16. Tannlege Einar Røskeland, Oslo
17. Tannlege Harald Fylling, Valderøy
18. Veterinær Rita Kylling, Drammen
19. Røyrleggjar Avløp
20. Vaktmeister Skolegården
1. Bakarmeister Skorpen, Alta. Det finst faktisk for tida to bakarar med etternamnet Skorpen ved Skorpens bakeri i Alta.
2. Eks-banksjef Tor Gullhav (i Sparebanken Nord-Norge)
3. Eks-brannmester Svihus, Stavanger.
4. Brannsjef Lae Brenne, Namdalen
5. Byggmeister Vindskei
6. Jordbærbonde Dyre Karterud
7. Kiropraktor Torleif Trykkerud, Skien
8. Ivar Ullebust, tidlegare direktør for Gjesdal Spinneri
9. Jon Olav Drogset, tidl. leiar i Norsk Idrettsmedisinsk Forening og har hatt ansvaret for fleire dopingkontroller.
10. Doktor Jan Leversund, Bremnes
11. Drosjeeigar Henrik Rath
12. Frøhandlar E. Knoph, Stavanger
13. Lyspærefabrikksjef Lampe, Drammen. Tidl. sjef for Osram fabrikkar.
14. Porselenshandlar Max (Maximillian) Kopp, Oslo. Direktør for denne familibeverksemda er idag Hans Kopp.
15. Tannlege Holtan, Sandnes. På ein del nettsider over artige personnamn er namnet på denne tannlegen skrive med dobbel-n (Holtann) for å gjera det ekstra morosamt.
16. Tannlege Einar Røskeland, Oslo
17. Tannlege Harald Fylling, Valderøy
18. Veterinær Rita Kylling, Drammen
19. Røyrleggjar Avløp
20. Vaktmeister Skolegården
100 norske ord for snø
Ei kjend og gammal språkleg legende går ut på at inuittane (eskimoane) på Grønland har 100 ulike ord for snø (eg har sett dette tallet variera mellom 50 og 500). Dette er ein påstand som har blitt nytta for å få fram eit viktig antropologisk poeng når det gjeld inuittane: Dei lever i ei verd av snø, derfor treng dei mange variantar av ordet for å kunna uttrykkja seg presist om noko som er ein så viktig del av kvardagen deira. Desse orda skulle då skildra snø i ulike variantar: fallande, liggjande, kornut, kram osb.
Det er ei viss kjerne av sanning i dette. Inuittane kan omtala ulike typar snø på eit rimeleg raffinert vis, men ofte ved å nytta samansetjingar eller fleire ord. Det vert også ofte hevda at eskimoisk (og samisk) har fleire usamansette snø-ord enn dei fleste andre språk. Eg det så nokon vits i å laga eit poeng av dette? Knapt. Det er nemleg slik at for kvart av desse grønlandske snø-orda finst det eit tilsvarande norsk. Dersom ein ser på den følgjande lista, oppdagar ein i tillegg fleire usamansette element (borr, sludd, firn, fjauter) som i talet nok kan måla seg med språket til inuittane. Det same gjeld nok for dei fleste språka i dei nordlege områda. Både i engelsk, russisk og samisk vil ein nok kunna finna ei tilsvarande mengd med ord for snø.
Det er nok ikkje vanskeleg å grava fram fleire enn dei hundre norske orda som er lista opp her. Oversikta byggjer for ein stor del på Ivar S. Ertesvåg si nettside med norske snøord (folk.ntnu.no/ivarse/snjoord.html).
1. Avrange: blaut snø som er frosen til
2. Blautsnø, våtsnø
3. Blåstøde: snø som er full av vasspyttar
4. Borr: kornsnø
5. Bræne: snøskorpe på kanten av fjella
6. Dape, dapekave: blanding av snø og regn
7. Djupsnø
8. Drivsnø: samanfoken snø
9. Eitersnø (eitresnø): snø med fnugg som er særs små og kornute, som små hagl
10. Fauker: snø som fell med einskilde spreidde flak
11. Finsnø
12. Firn: årsgammal snø
13. Fjautr: snø med tørre, lette flak
14. Fjom, fjon (snø-)
15. Fjorsnø
16. Flekkesnø
17. Flinte (snø-): større snøfnugg
18. Flissnø: tørr, lett snø
19. Floke (snø-): større snøfnugg
20. Flukse (snøflukse, -flysse, -flykse): større snøfnugg
21. Folge (snø-) : tynt lag av snø
22. Fonn (snøfonn, - fane, - fann)
23. Halvgote: blanding av snø og regn, sludd
24. Hardang: snø som først har vore blaut og deretter har frose
25. Heideskav: lett snø som driv spreidd, truleg samme ordet som nedanfor
26. Heiske: lett snø som fell i nesten klart ver
27. Himmelsfok: hardt snøvêr som kjem ovanfrå (jfr. jordfok)
28. Iming: D.s.s. fjautr
29. Ising: mellomting mellom snø og is
30. Jordfok: snø som vert driven opp frå bakken
31. Jøkleføre: nysnø med isskorpe
32. Jøkul: snøbre, isbre
33. Kaldsnø: laus og tørr snø på bakken
34. Kjellføre: føre med djup og fast snø, djup nok til å køyra over steinurer og myrar
35. Klabbesnø
36. Kornsnø
37. Kovdam: tjukk luft med snø
38. Krap el. krav: små klumpar av is eller snø, også skorpe av snø på vatn
39. Kremme: kram snø
40. Lavsnø: snø på tregreiner
41. Laussnø
42. Mjell(snø): laus og tørr snø på bakken
43. Mylsnø: snø som først har vore frosen og så blitt knust
44. Nysnø
45. Pudder(snø)
46. Pulversnø
47. Raunsveig: snø på tregreiner
48. Rekkjingssnø: sporsnø
49. Rennedrev: snø som driv
50. Roksnø: d.s.s. rennedrev
51. Skare: snø på bakken med hard overflate
52. Slaps (slass): ekstra våt sludd
53. Slette (slett, slatter, slat) : samme som sludd
54. Slettekave: snøkave med store og våte snøflak
55. Sludd: fall av våt (regnblanda) snø
56. Smaladrepar: vått snølag som frys og dekkjer til beitet slik at smalen (småfeet) ikkje får mat
57. Snø (snjo, sny o.l.)
58. Snøbre: snø som ligg i fleire år
59. Snøbus: kraftig snøfokk
60. Snødett: eit lite snøfall
61. Snødrev (snødrift)
62. Snøfall
63. Snøfar: særs tynt lag med snø
64. Snøfille: større snøfnugg
65. Snøflak
66. Snøfnugg
67. Snøfokk
68. Snøføyke: mindre enn snøfokk
69. Snøfån: særs tynt snølag
70. Snøgopel: sørpe
71. Snøgov (-gauv): snøfokk
72. Snøgraut: sørpe
73. Snøgrim: fin snø med veik vind
74. Snøgrop: sørpe
75. Snøgyrje: sørpe
76. Snøhela: særs tynt snølag
77. Snøhim: særs tynt snølag
78. Snøhære: lett, tynt snøfall
79. Snøkav
80. Snøkjerring: særs stort snøfnugg
81. Snøklett: ganske stort snøfall
82. Snøkreist: snøfnugg som fell spreidd i halvklart vêr
83. Snøkyng: tett snøfall
84. Snøravl: tynt snøfall
85. Snørid: hardt snøver
86. Snørók
87. Snøskav: d.s.s. Jordfok
88. Snøskavl: snøfonn med kvass rygg
89. Snøskrimsel: ekstremt tynt snølag som nesten ikkje synest
90. Snøskute: innhol snøskavl som heng utover
91. Snøstorm
92. Snøvêr
93. Snøæke: samanblåsen fonn t.d. i eit fjellskar
94. Sor: blanding av snø og vatn, sørpe
95. Sporsnø
96. Stolpesnø: snø ein ikkje kan gå normalt i, men må „stolpa“, d.e. stabba
97. Sørpe(snø): vassblanda snø på bakken
98. Tørrsnø: snø som ikkje er kram
99. Uppstøding: snø med sterk skare som kan bera ein person
100. Vodl: d.s.s. sørpe
Det er ei viss kjerne av sanning i dette. Inuittane kan omtala ulike typar snø på eit rimeleg raffinert vis, men ofte ved å nytta samansetjingar eller fleire ord. Det vert også ofte hevda at eskimoisk (og samisk) har fleire usamansette snø-ord enn dei fleste andre språk. Eg det så nokon vits i å laga eit poeng av dette? Knapt. Det er nemleg slik at for kvart av desse grønlandske snø-orda finst det eit tilsvarande norsk. Dersom ein ser på den følgjande lista, oppdagar ein i tillegg fleire usamansette element (borr, sludd, firn, fjauter) som i talet nok kan måla seg med språket til inuittane. Det same gjeld nok for dei fleste språka i dei nordlege områda. Både i engelsk, russisk og samisk vil ein nok kunna finna ei tilsvarande mengd med ord for snø.
Det er nok ikkje vanskeleg å grava fram fleire enn dei hundre norske orda som er lista opp her. Oversikta byggjer for ein stor del på Ivar S. Ertesvåg si nettside med norske snøord (folk.ntnu.no/ivarse/snjoord.html).
1. Avrange: blaut snø som er frosen til
2. Blautsnø, våtsnø
3. Blåstøde: snø som er full av vasspyttar
4. Borr: kornsnø
5. Bræne: snøskorpe på kanten av fjella
6. Dape, dapekave: blanding av snø og regn
7. Djupsnø
8. Drivsnø: samanfoken snø
9. Eitersnø (eitresnø): snø med fnugg som er særs små og kornute, som små hagl
10. Fauker: snø som fell med einskilde spreidde flak
11. Finsnø
12. Firn: årsgammal snø
13. Fjautr: snø med tørre, lette flak
14. Fjom, fjon (snø-)
15. Fjorsnø
16. Flekkesnø
17. Flinte (snø-): større snøfnugg
18. Flissnø: tørr, lett snø
19. Floke (snø-): større snøfnugg
20. Flukse (snøflukse, -flysse, -flykse): større snøfnugg
21. Folge (snø-) : tynt lag av snø
22. Fonn (snøfonn, - fane, - fann)
23. Halvgote: blanding av snø og regn, sludd
24. Hardang: snø som først har vore blaut og deretter har frose
25. Heideskav: lett snø som driv spreidd, truleg samme ordet som nedanfor
26. Heiske: lett snø som fell i nesten klart ver
27. Himmelsfok: hardt snøvêr som kjem ovanfrå (jfr. jordfok)
28. Iming: D.s.s. fjautr
29. Ising: mellomting mellom snø og is
30. Jordfok: snø som vert driven opp frå bakken
31. Jøkleføre: nysnø med isskorpe
32. Jøkul: snøbre, isbre
33. Kaldsnø: laus og tørr snø på bakken
34. Kjellføre: føre med djup og fast snø, djup nok til å køyra over steinurer og myrar
35. Klabbesnø
36. Kornsnø
37. Kovdam: tjukk luft med snø
38. Krap el. krav: små klumpar av is eller snø, også skorpe av snø på vatn
39. Kremme: kram snø
40. Lavsnø: snø på tregreiner
41. Laussnø
42. Mjell(snø): laus og tørr snø på bakken
43. Mylsnø: snø som først har vore frosen og så blitt knust
44. Nysnø
45. Pudder(snø)
46. Pulversnø
47. Raunsveig: snø på tregreiner
48. Rekkjingssnø: sporsnø
49. Rennedrev: snø som driv
50. Roksnø: d.s.s. rennedrev
51. Skare: snø på bakken med hard overflate
52. Slaps (slass): ekstra våt sludd
53. Slette (slett, slatter, slat) : samme som sludd
54. Slettekave: snøkave med store og våte snøflak
55. Sludd: fall av våt (regnblanda) snø
56. Smaladrepar: vått snølag som frys og dekkjer til beitet slik at smalen (småfeet) ikkje får mat
57. Snø (snjo, sny o.l.)
58. Snøbre: snø som ligg i fleire år
59. Snøbus: kraftig snøfokk
60. Snødett: eit lite snøfall
61. Snødrev (snødrift)
62. Snøfall
63. Snøfar: særs tynt lag med snø
64. Snøfille: større snøfnugg
65. Snøflak
66. Snøfnugg
67. Snøfokk
68. Snøføyke: mindre enn snøfokk
69. Snøfån: særs tynt snølag
70. Snøgopel: sørpe
71. Snøgov (-gauv): snøfokk
72. Snøgraut: sørpe
73. Snøgrim: fin snø med veik vind
74. Snøgrop: sørpe
75. Snøgyrje: sørpe
76. Snøhela: særs tynt snølag
77. Snøhim: særs tynt snølag
78. Snøhære: lett, tynt snøfall
79. Snøkav
80. Snøkjerring: særs stort snøfnugg
81. Snøklett: ganske stort snøfall
82. Snøkreist: snøfnugg som fell spreidd i halvklart vêr
83. Snøkyng: tett snøfall
84. Snøravl: tynt snøfall
85. Snørid: hardt snøver
86. Snørók
87. Snøskav: d.s.s. Jordfok
88. Snøskavl: snøfonn med kvass rygg
89. Snøskrimsel: ekstremt tynt snølag som nesten ikkje synest
90. Snøskute: innhol snøskavl som heng utover
91. Snøstorm
92. Snøvêr
93. Snøæke: samanblåsen fonn t.d. i eit fjellskar
94. Sor: blanding av snø og vatn, sørpe
95. Sporsnø
96. Stolpesnø: snø ein ikkje kan gå normalt i, men må „stolpa“, d.e. stabba
97. Sørpe(snø): vassblanda snø på bakken
98. Tørrsnø: snø som ikkje er kram
99. Uppstøding: snø med sterk skare som kan bera ein person
100. Vodl: d.s.s. sørpe
fredag 3. september 2010
25 Noregsrekordar frå Ryfylke
Rogalandsdistriktet Ryfylke omfattar kommunane Finnøy, Forsand, Hjelmeland, Kvitsøy, Rennesøy, Sauda, Strand og Suldal. Alle desse kommunane er representerte nedanfor med minst ein Noregsrekord.
1. Størst I: Finnøy er landets største tomatkommune med ein årsproduksjon på over 4000 tonn. 38 % av det samla dyrkingsarealet for tomat ligg under glas i Finnøy kommune (2009) (Kjelde: Finnøy Tomatfestival).
2. Størst II: Noregs største småbåtreiarlag, L. Rødne & sønner, ligg på Kyrkjøy i Finnøy kommune. Det vart grunnlagt i 1956. I dag rår firmaet over 15 båtar, 12 av desse er snøggbåtar som driv ulik skyssverksemd og sightseeing (Kjelde: L. Rødne og sønner).
3. Størst III: Verdas største jærstol står plasert like ved ferjestøa i Hjelmelandsvågen i Hjelmeland kommune. Han vart laga på dugnad av møbelfabrikken Aksel L. Hansson AS, som masseproduserer desse stolane, og to mindre lokale møbelprodusentar i 1999. Han skal vera 4 meter høg. Jærstolane er laga på ei ramme av tre med fletta siv til sete, og er eit tradisjonelt Hjelmelandsprodukt. Det noko misvisande namnet kjem truleg av at sivet til produksjonen vart henta frå Jæren. Denne stoltypen finst mange stader i verda, og er ikkje uvanleg i områda kring Middelhavet. Kommunevåpenet til Hjelmeland framstiller flettverket i setet på jærstolen.
4. Størst IV: Landets største tomatpakkeri (Rennesøy Tomat og Fruktpakkeri) ligg på Østhusvik i Rennesøy.
5. Størst V: Fiskå Mølle i Strand er landets største private kraftfôrkonsern. Berre Felleskjøpet er større.
6. Størst VII: Strand kommune har landets største produsent av juletre (kjelde: Strand kommune).
7. Størst VIII: Førrevassdammen på grensa mellom Suldal og Hjelmeland er Noregs største betongdam. Han er 80 m høy, og har ei lengd på 1,3 km. Ved utbyggjinga vart det nytta nesten 255 000 m3 betong (Kjelde: Energibedriftenes Landsforening).
8. Størst IX: Landets utan tvil største pukkverk vert drive av Norsk Stein på Jelsa i Suldal. Her vert det teke ut 4 millionar tonn stein årleg.
9. Først I: Det var i Finnøy at ekkolodd vart nytta for første gong i samband med fiske. Det var fiskaren Reinert Bokn frå øya Sør-Bokn som tok dette hjelpemidlet i bruk i 1934 (Kjelde: Øyposten 30.04.2009).
10. Først II: I 2006 vart verdas første hummerfabrikk grunnlagt på Kvitsøy. Det er firmaet Norwegian Lobster Farm som satsar på landbasert oppdrett av porsjonshummar. Selskapet er førebels det einaste i verda som driv med eit slikt oppdrett av hummar. Kvitsøy har elles lange tradisjonar med fangst, eksport og sjøbasert klekking av hummar (Kjelde: Norwegian Lobster Farm).
11. Først III: Landets første bedehus skal ha vore Strand bedehus som vart bygd ved Strand kyrkje i 1837. Det er planar om å rekonstruera dette bedehuset (Kjelde: Strand Historie- og Ættesogelag).
12. Først IV: Erik Erikson Bråtveit (1896 – 1972) frå Suldal vart historisk då han vart landets første blinde student i 1921. Etter at han hadde teke teologisk embetseksamen i 1927, vart han også landets første blinde prest. Det skulle likevel gå ei tid innan han fekk eit presteembete, grunna ei gammal forordning frå Christian 5. si tid, som sa at ein prest skulle vera «legemlig lytefri». Men etter kvart gjekk departementet med på å gje dispensasjon frå dette, og biskop Lunde skaffa Bråtveit eit vikariat i Asak kyrkjelyd i Berg sokn. Der vart han så omtykt, at då den faste stillinga vart utlyst, vart han tilsett. Denne stillinga heldt han på i 35 år, like til han gjekk av for aldersgrensa. Han vart heidra med Kongens fortenestemedalje i gull.
13. Einaste I: Landets einaste undersjøiske vegkryss ligg under Talgjefjorden i Finnøy. Det er Finnfast-tunnellen (opna 30.10.2009), som knyter saman Rennesøy og Finnøy, som har fått lagt inn eit vegkryss med ein 1,5 km avstikkar til øya Talgje (Kjelde: Stavanger Aftenblad).
14. Einaste II: Landets einaste rekonstruerte oldtidslandsby, Landa, ligg på Forsandmoen i Forsand. Her er det attreist tre større bygninger etter mønster frå bronsealderen (ca. År 1000 f. Kr.), i tillegg til eit lagerhus. Dette kom som eit resultat av Noregs største arkeologiske utgravning (1980-1994), som dessutan avdekte spora etter landets største samling av oldtidshus, 250 i alt. Dette er fleire enn det som tidlegare var blitt undersøkt i heile Noreg.
15. Einaste III: Førredalen i Hjelmeland er den einaste norske voksestaden for planten skredmjelt. Her veks han på skiferhaldige rasmarker, og er elles berre kjent frå Skottland. Miljøverndepartementet har plukka ut denne sjeldne planten til å vera Hjelmeland kommune sin ansvarsart, og han er naturlegvis freda (kjelde: Miljøvern-departementet).
16. Einaste IV: Noregs einaste bevarte kloster frå mellomalderen, Utstein kloster, ligg på Klosterøy, som er den vestre delen av Mosterøy i Rennesøy kommune. Klosteret vart grunnlagt som augustinarkloster i om lag 1164 og var vigd til St. Laurentius.
17. Einaste V: Tau Mølle i Strand kommune er einaste norske produsent av puffa ris, havre og kveite.
18. Flest I: Øykommunen Finnøy er sannsynlegvis den kommunen i landet som har flest busette øyer, i alt 16. Følgjande øyer er registrert med fast busetnad: Finnøy, Sør-Talgje, Fogn, Sør-Bokn, Måløy, Byre, Halsnøy, Ombo, Nord-Hidle, Bjergøy, Aubø, Eriksholmen, Kyrkjøy, Tjul, Nord-Talgje og Helgøy.
19. Flest II: Hjelmeland er den kommunen i landet som har suverent flest av sine innbyggjarar som medlemmar i Den norske Turistforening. Heile 12% av hjelmelandsbuane har meldt seg inn i DNT.
20. Lengst: Noregs (og verdas?) lengste trapp går frå Fløyrli i Lysefjorden (Forsand) og 780 meter opp til ei demning som ein gong i tida forsynte Stavanger med kraft. Trappa skal vera på 4444 trinn (Kjelde: Forsand kommune).
21. Høgast: Europas høgaste foss, målt i fritt fall, skal i følgje World Waterfall Database, vera Kjeragfossen i Forsand. Han har ei høgd på 715 meter, men fossen har ofte særs lita vassføring og kan stundom også tørka heilt opp. Av den grunn er det ikkje alle som tek Kjeragfossen med på listene over norske fossar.
22. Minst: Kvitsøy er den minste kommunen i landet i areal (6,16 km²).
23. Sørlegast: Noregs sørlegaste isbre er ein liten bre på fjellet Skaulen mot Heiabotn i Sauda (Kjelde: Stavanger Turistforenings Årbok 1997).
24. Nordlegast: Den nordlegaste utandørs palmehagen i verda ligg på øya Sør-Hidle i Strand. Det er tropehagen Flor og Fjære som har greidd å dyrka fram desse palmane i tillegg til ei mengd andre eksotiske vokstrar.
25. Høgast: Oddatjørndammen i Suldal er med sine 142 meter Noregs høgaste steinfyllingsdam.
1. Størst I: Finnøy er landets største tomatkommune med ein årsproduksjon på over 4000 tonn. 38 % av det samla dyrkingsarealet for tomat ligg under glas i Finnøy kommune (2009) (Kjelde: Finnøy Tomatfestival).
2. Størst II: Noregs største småbåtreiarlag, L. Rødne & sønner, ligg på Kyrkjøy i Finnøy kommune. Det vart grunnlagt i 1956. I dag rår firmaet over 15 båtar, 12 av desse er snøggbåtar som driv ulik skyssverksemd og sightseeing (Kjelde: L. Rødne og sønner).
3. Størst III: Verdas største jærstol står plasert like ved ferjestøa i Hjelmelandsvågen i Hjelmeland kommune. Han vart laga på dugnad av møbelfabrikken Aksel L. Hansson AS, som masseproduserer desse stolane, og to mindre lokale møbelprodusentar i 1999. Han skal vera 4 meter høg. Jærstolane er laga på ei ramme av tre med fletta siv til sete, og er eit tradisjonelt Hjelmelandsprodukt. Det noko misvisande namnet kjem truleg av at sivet til produksjonen vart henta frå Jæren. Denne stoltypen finst mange stader i verda, og er ikkje uvanleg i områda kring Middelhavet. Kommunevåpenet til Hjelmeland framstiller flettverket i setet på jærstolen.
4. Størst IV: Landets største tomatpakkeri (Rennesøy Tomat og Fruktpakkeri) ligg på Østhusvik i Rennesøy.
5. Størst V: Fiskå Mølle i Strand er landets største private kraftfôrkonsern. Berre Felleskjøpet er større.
6. Størst VII: Strand kommune har landets største produsent av juletre (kjelde: Strand kommune).
7. Størst VIII: Førrevassdammen på grensa mellom Suldal og Hjelmeland er Noregs største betongdam. Han er 80 m høy, og har ei lengd på 1,3 km. Ved utbyggjinga vart det nytta nesten 255 000 m3 betong (Kjelde: Energibedriftenes Landsforening).
8. Størst IX: Landets utan tvil største pukkverk vert drive av Norsk Stein på Jelsa i Suldal. Her vert det teke ut 4 millionar tonn stein årleg.
9. Først I: Det var i Finnøy at ekkolodd vart nytta for første gong i samband med fiske. Det var fiskaren Reinert Bokn frå øya Sør-Bokn som tok dette hjelpemidlet i bruk i 1934 (Kjelde: Øyposten 30.04.2009).
10. Først II: I 2006 vart verdas første hummerfabrikk grunnlagt på Kvitsøy. Det er firmaet Norwegian Lobster Farm som satsar på landbasert oppdrett av porsjonshummar. Selskapet er førebels det einaste i verda som driv med eit slikt oppdrett av hummar. Kvitsøy har elles lange tradisjonar med fangst, eksport og sjøbasert klekking av hummar (Kjelde: Norwegian Lobster Farm).
11. Først III: Landets første bedehus skal ha vore Strand bedehus som vart bygd ved Strand kyrkje i 1837. Det er planar om å rekonstruera dette bedehuset (Kjelde: Strand Historie- og Ættesogelag).
12. Først IV: Erik Erikson Bråtveit (1896 – 1972) frå Suldal vart historisk då han vart landets første blinde student i 1921. Etter at han hadde teke teologisk embetseksamen i 1927, vart han også landets første blinde prest. Det skulle likevel gå ei tid innan han fekk eit presteembete, grunna ei gammal forordning frå Christian 5. si tid, som sa at ein prest skulle vera «legemlig lytefri». Men etter kvart gjekk departementet med på å gje dispensasjon frå dette, og biskop Lunde skaffa Bråtveit eit vikariat i Asak kyrkjelyd i Berg sokn. Der vart han så omtykt, at då den faste stillinga vart utlyst, vart han tilsett. Denne stillinga heldt han på i 35 år, like til han gjekk av for aldersgrensa. Han vart heidra med Kongens fortenestemedalje i gull.
13. Einaste I: Landets einaste undersjøiske vegkryss ligg under Talgjefjorden i Finnøy. Det er Finnfast-tunnellen (opna 30.10.2009), som knyter saman Rennesøy og Finnøy, som har fått lagt inn eit vegkryss med ein 1,5 km avstikkar til øya Talgje (Kjelde: Stavanger Aftenblad).
14. Einaste II: Landets einaste rekonstruerte oldtidslandsby, Landa, ligg på Forsandmoen i Forsand. Her er det attreist tre større bygninger etter mønster frå bronsealderen (ca. År 1000 f. Kr.), i tillegg til eit lagerhus. Dette kom som eit resultat av Noregs største arkeologiske utgravning (1980-1994), som dessutan avdekte spora etter landets største samling av oldtidshus, 250 i alt. Dette er fleire enn det som tidlegare var blitt undersøkt i heile Noreg.
15. Einaste III: Førredalen i Hjelmeland er den einaste norske voksestaden for planten skredmjelt. Her veks han på skiferhaldige rasmarker, og er elles berre kjent frå Skottland. Miljøverndepartementet har plukka ut denne sjeldne planten til å vera Hjelmeland kommune sin ansvarsart, og han er naturlegvis freda (kjelde: Miljøvern-departementet).
16. Einaste IV: Noregs einaste bevarte kloster frå mellomalderen, Utstein kloster, ligg på Klosterøy, som er den vestre delen av Mosterøy i Rennesøy kommune. Klosteret vart grunnlagt som augustinarkloster i om lag 1164 og var vigd til St. Laurentius.
17. Einaste V: Tau Mølle i Strand kommune er einaste norske produsent av puffa ris, havre og kveite.
18. Flest I: Øykommunen Finnøy er sannsynlegvis den kommunen i landet som har flest busette øyer, i alt 16. Følgjande øyer er registrert med fast busetnad: Finnøy, Sør-Talgje, Fogn, Sør-Bokn, Måløy, Byre, Halsnøy, Ombo, Nord-Hidle, Bjergøy, Aubø, Eriksholmen, Kyrkjøy, Tjul, Nord-Talgje og Helgøy.
19. Flest II: Hjelmeland er den kommunen i landet som har suverent flest av sine innbyggjarar som medlemmar i Den norske Turistforening. Heile 12% av hjelmelandsbuane har meldt seg inn i DNT.
20. Lengst: Noregs (og verdas?) lengste trapp går frå Fløyrli i Lysefjorden (Forsand) og 780 meter opp til ei demning som ein gong i tida forsynte Stavanger med kraft. Trappa skal vera på 4444 trinn (Kjelde: Forsand kommune).
21. Høgast: Europas høgaste foss, målt i fritt fall, skal i følgje World Waterfall Database, vera Kjeragfossen i Forsand. Han har ei høgd på 715 meter, men fossen har ofte særs lita vassføring og kan stundom også tørka heilt opp. Av den grunn er det ikkje alle som tek Kjeragfossen med på listene over norske fossar.
22. Minst: Kvitsøy er den minste kommunen i landet i areal (6,16 km²).
23. Sørlegast: Noregs sørlegaste isbre er ein liten bre på fjellet Skaulen mot Heiabotn i Sauda (Kjelde: Stavanger Turistforenings Årbok 1997).
24. Nordlegast: Den nordlegaste utandørs palmehagen i verda ligg på øya Sør-Hidle i Strand. Det er tropehagen Flor og Fjære som har greidd å dyrka fram desse palmane i tillegg til ei mengd andre eksotiske vokstrar.
25. Høgast: Oddatjørndammen i Suldal er med sine 142 meter Noregs høgaste steinfyllingsdam.
torsdag 2. september 2010
45 norske eufemismar for alkohol
Ein eufemisme er eigentleg eit ord eller ei formulering som vert nytta for å pynta på uttrykk som i visse situasjonar kan oppfattast som vulgære eller upassande. Såleis kan ein i visse høve nytta nemningar som «vondemannen» for Djevelen eller «veslekaren» for penis. I mange høve kan desse erstatningsorda bli meir fargerike enn orginalen og gjer såleis språket rikare på den måten at dei skapar fantasifulle synonym. Ofte kan difor eit ønske om meir variasjon i språket vera hovudårsaka til at slike eufemismer vert nytta.
Det ser ut til at det har vore eit særskilt stort behov for å laga erstatningsord for alkohol. Dette kan nok skuldast det norske folket sitt noko ambivalente tilhøve til dette rusmiddelet opp gjennom tidene, der det å ønska å «ta seg ein liten ein» medan den svært så edruelege tante Agathes høyrer på lett kan virka forsonande på stemninga. Men vel så gjerne kan årsaka vera at fantasien får friere tøyler med ein liten klunk innanfor vesten.
Lista inneheld ein del ord henta frå Tone Tryti si bok om Norsk Slang frå 1984. Det finst også ei nyttig ordliste med alkoholslang på nettet (www.bks.no/slang.htm#Alkohol) som eg har nytta meg av. I tillegg har jeg nytta fleire munnlege kjelder.
1. Eldvatn
2. Kaffidoktor
3. Klunk
4. Hivert
5. Noko å skylja halsen med
6. Svarte svin (helst om flasker med alkohol)
7. Sprudelwasser, eller sprudlevatn
8. Vaksenbrus
9. Ein skarp ein
10. Ein stiv ein / ein stivert
11. Snabelstoff / snabelvatn
12. Rugg
13. Oppstivar
14. Ein tår for tørsten
15. Ein dråpe
16. Munnvatn
17. Pjalle
18. Litt bakteriedrepande væske
19. Ein i den eine foten/den andre foten
20. Drivstoff
21. Morobrus
22. Ein liten ein
23. Ein liten kvessar
24. Pokal
25. Angstfordrivar
26. Angstutsetjar
27. Pinne
28. Støyt
29. Hikkas / pillehikkas
30. Gurglevatn
31. Jodlevatn
32. Snøvlevatn
33. Skravlevatn
34. Pappabrus
35. Slalåmbrus
36. Tenkevatn
37. Vinglevatn
38. Rauvrivar
Dei følgjande er oftast spesielt nytta om heimebrent:
39. Heimebakst
40. Svingstangbrus
41. Plankesaft (eigentleg om tresprit?)
42. Krukkesaft
43. Hestesaft
44. Flybensin
45. Turbo
Det ser ut til at det har vore eit særskilt stort behov for å laga erstatningsord for alkohol. Dette kan nok skuldast det norske folket sitt noko ambivalente tilhøve til dette rusmiddelet opp gjennom tidene, der det å ønska å «ta seg ein liten ein» medan den svært så edruelege tante Agathes høyrer på lett kan virka forsonande på stemninga. Men vel så gjerne kan årsaka vera at fantasien får friere tøyler med ein liten klunk innanfor vesten.
Lista inneheld ein del ord henta frå Tone Tryti si bok om Norsk Slang frå 1984. Det finst også ei nyttig ordliste med alkoholslang på nettet (www.bks.no/slang.htm#Alkohol) som eg har nytta meg av. I tillegg har jeg nytta fleire munnlege kjelder.
1. Eldvatn
2. Kaffidoktor
3. Klunk
4. Hivert
5. Noko å skylja halsen med
6. Svarte svin (helst om flasker med alkohol)
7. Sprudelwasser, eller sprudlevatn
8. Vaksenbrus
9. Ein skarp ein
10. Ein stiv ein / ein stivert
11. Snabelstoff / snabelvatn
12. Rugg
13. Oppstivar
14. Ein tår for tørsten
15. Ein dråpe
16. Munnvatn
17. Pjalle
18. Litt bakteriedrepande væske
19. Ein i den eine foten/den andre foten
20. Drivstoff
21. Morobrus
22. Ein liten ein
23. Ein liten kvessar
24. Pokal
25. Angstfordrivar
26. Angstutsetjar
27. Pinne
28. Støyt
29. Hikkas / pillehikkas
30. Gurglevatn
31. Jodlevatn
32. Snøvlevatn
33. Skravlevatn
34. Pappabrus
35. Slalåmbrus
36. Tenkevatn
37. Vinglevatn
38. Rauvrivar
Dei følgjande er oftast spesielt nytta om heimebrent:
39. Heimebakst
40. Svingstangbrus
41. Plankesaft (eigentleg om tresprit?)
42. Krukkesaft
43. Hestesaft
44. Flybensin
45. Turbo
onsdag 1. september 2010
Kronologisk liste over norske meteorittar
Ein meteoritt er ein stein som har ramla ned frå himmelen. Men først har han vandra ei tid gjennom verdsrommet som ein såkalla meteoride, ein større eller mindre partikkel av stein eller jern. Dersom ein slik meteroride kjem inn i atmosfæren vil han starta å lysa grunna luftmotstanden og vert då kalla ein meteor. Dei fleste meteorane brenn opp før dei når Jorda og kan sjåast som eit stjerneskot eller ei større eldkule. Men nokre få meteorar er så tunge og store at dei når bakken før dei er oppbrende. Desse steinane kan finnast att som såkalla meteorittar.
Slike meteorittar er det blitt funne få av her i Noreg, i alt 14. Her kjem ei kronologisk liste over dei norske meteorittane.
1. 1848 Ski (0.850 kg. Steinmeteoritt)
Ein vinterdag i 1848 fekk folk i Ski fekk sjå ein opplyst himmel og like etter hørte dei eit kraftig smell. Det vart sett i gang leiting etter det som tydelegvis hadde kome ned frå himmelen. Ikkje lenge etter vart det funne ein steinmeteoritt på isen i ein bekk. Etter det folk fortalde, var han då vorten kroppsvarm.
2. 1884 Tysnes (21.7 kg. Steinmeteoritt)
Dette er den største steinmeteoritten som er funnen i Noreg. Han vart observert på himmelen som ei stor eldkule, og kona som fann han fekk eit tilbod om kr. 25 for han av ein amerikanar. Sidan dette var rimeleg mye pengar på den tida, slo ho til. Då distriktslegen høyrde om dette, fekk han henne til å gjera salet om, slik at meteoritten kunne sendast til Kristiania for å undersøkast.
3. 1892 Skjåk (2.75 kg. Jernmeteoritt)
Meteoritten vart funnen i Morradal av ein mann som først trudde han hadde kome over ein klump med verdifull malm. Etter at distriktslegen hadde sendt steinen inn til nærare gransking, synte det seg at det her var tale om den einaste jern-meteoritten som til no er oppdaga her i landet.
4. 1898 Gloppen (0.1 kg. Steinmeteoritt)
Denne vart funnen på Mjelleim i Gloppen av to gutar som høyrde då han fall. Etter litt leiting fann dei han i snøen, enno varm.
5. 1902 Alta (78.67 kg. Stein-jernmeteoritt)
Noregs største meteoritt. Dette vert ofte kalla Alta-meteorittene, sidan det eigentleg var snakk om to meteorittar med same opphav. Truleg har bitane skilt lag før dei slo ned. Den store meteoritten på 78,67 kg vart seld til Tyskland, mens den minste biten er deponert i Bergen Museum. Det vart også spekulert i om eit meteoritt-fragment som er funne i Finland også stammar frå den same meteoren.
6. 1927 Trysil (0.64 kg. Steinmeteoritt)
Denne vart funnen i 3 bitar etter at han var blitt observert på himmelen som ein lysande hale med ei røyksky frå eit område på fleire kilometer. På svenskesida av grensa vert det fortald at vindaugsruter vart knuste då han kom inn i atmosfæra.
7. 1928 Kragerø (0.246 kg. Steinmeteoritt)
Meteoritten vart funnen på Otterøy ved Kragerø. Folk skal ha høyrd at han slo ned.
8. 1942 Rana (0.254 kg. Steinmeteoritt)
Denne vert ofte kalla Pollenmeteoritten, sidan han vart funnen i Pollen i Nordsjona, Rana (tidl. i Nesna kommune), den 6. april 1942. Dette var første gongen at eit meteorittfall vart sett i Norge. Meteoritten fall ned like ved ein bonde i Pollen og låg og freste i snøen då han vart funnen. Det andre observerte meteorittfallet var i Moss 2006 (s.d.).
9. 1950 Tromøy (nå Arendal) (0.357 kg. Steinmeteoritt)
Finnaren høyrde at meteoritten fall om ettermiddagen den 9. april 1950 på Lofstad på Tromøy i Aust-Agder. Dette kan vera noko av det næraste eit menneske har vore frå å bli treft av ein meteoritt her til lands, sidan finnaren oppdaga meteoritten berre 25 meter frå der han stod.
10. 1976 Mjøsa, på isen (0.046 kg. Steinmeteoritt)
Denne meteoritten vert gjerne kalla Grefsheim-meteoritten, sidan han vart funnen på Mjøsisen i nærleiken av Grefsheim gard, ca 1 km frå stranda. Denne vesle meteoritten hadde blitt delt opp i 8-10 mindre bitar då han trefte Mjøsa, og desse kunne Mineralogisk-Geologisk Museum setja i hop til ein meteoritt-stein med diameter 5 cm.
11. 1978 Leikanger (1.513 kg. Steinmeteoritt)
Meteoritten vart funnen 22. juli 1978 av ekteparet Liv og Knut Eldholm. Dei var på tur i fjellet nord for Leikanger ved Sognefjorden, der dei tok med seg ein stein dei tykte verka underleg og uvanleg mørk. Steinen låg ved foten av Myrdalsbreen i 1420 meters høgd, og har truleg landa mjukt i snøen på breen. Han var nemleg like heil og har nok følgd breen gjennom mange år til han til sist nådde brekanten grunna avsmeltinga.
12. 1992 Gaular (0.470 kg. Steinmeteoritt)
Denne vart funnet den 4. juli 1992 av Steffan og Oddmund Hatlestad, på fjellet ved Viksdalen i Sogn og Fjordane. Dette er den einaste såkalla akondritten som hittil er funnen i Noreg. Desse er særs sjeldne, og kan i nokre tilfelle faktisk stamma frå Månen eller Mars. De vanlegaste steinmeteorittene vert kalla kondrittar sidan dei inneheld såkalla kondrular, millimeterstore kuleforma lekamer som består av minerala olivin og pyroksen. Akondrittene inneheld ikkje desse små kulene.
13. 2001 Gloppen (0.715 kg. Steinmeteoritt)
Rypejegeren Jan Erik Mardal fann denne meteoritten på fjellet Svartekari ved Sandane i Sogn og Fjordane.
14. 2006 Rygge (0.035 kg) og Moss (0.75 og 0,676 kg. Steinmeteoritter)
Den 14. juli 2006 kunne ein over dei sør-austlege delane av Østlandet observera ei enorm eldkule på veg mot bakken. Bussjåfør Ragnar Martinsen høyrde også desse drønna, då han sat på utedoen på hytta si i Rygge. Då han like etter forlet doen, høyrde han ein susande lyd, og ein liten stein trefte ei bølgeblekkplate nokre få meter frå han. Det synte seg at det var ein bit av ein meteoritt som tydelegvis hadde blitt delt opp i fleire fragment over eit større område, for eit par dagar etterpå vart det også funne eit stykke på 0,75 kg i ein hage nær Moss. Denne hadde kuttet tre greiner av eit plommetre før han tok bakken. Litt etter vart det også oppdaga at taket på lagerbygget til UNIL på Solgård skog hadde byrja å leka og eit firma vart leigd inn for å tetta det. Det vart funne et hol i taket og ein svart meteorittstein nede i isolasjonen. Dette nedslaget og eksemplet frå Rygge er dei første tilfella der meteorittar har treft noko menneskeskapt her til lands.
Kjelder:
Nettsidene til Universitetet i Trondheim og Oslo
Nettsidene til Bilet Geoimport - GEOTOP (www.geotop.no)
Astronomiforeningen i Agder: Referat frå møte 19.4.05
Slike meteorittar er det blitt funne få av her i Noreg, i alt 14. Her kjem ei kronologisk liste over dei norske meteorittane.
1. 1848 Ski (0.850 kg. Steinmeteoritt)
Ein vinterdag i 1848 fekk folk i Ski fekk sjå ein opplyst himmel og like etter hørte dei eit kraftig smell. Det vart sett i gang leiting etter det som tydelegvis hadde kome ned frå himmelen. Ikkje lenge etter vart det funne ein steinmeteoritt på isen i ein bekk. Etter det folk fortalde, var han då vorten kroppsvarm.
2. 1884 Tysnes (21.7 kg. Steinmeteoritt)
Dette er den største steinmeteoritten som er funnen i Noreg. Han vart observert på himmelen som ei stor eldkule, og kona som fann han fekk eit tilbod om kr. 25 for han av ein amerikanar. Sidan dette var rimeleg mye pengar på den tida, slo ho til. Då distriktslegen høyrde om dette, fekk han henne til å gjera salet om, slik at meteoritten kunne sendast til Kristiania for å undersøkast.
3. 1892 Skjåk (2.75 kg. Jernmeteoritt)
Meteoritten vart funnen i Morradal av ein mann som først trudde han hadde kome over ein klump med verdifull malm. Etter at distriktslegen hadde sendt steinen inn til nærare gransking, synte det seg at det her var tale om den einaste jern-meteoritten som til no er oppdaga her i landet.
4. 1898 Gloppen (0.1 kg. Steinmeteoritt)
Denne vart funnen på Mjelleim i Gloppen av to gutar som høyrde då han fall. Etter litt leiting fann dei han i snøen, enno varm.
5. 1902 Alta (78.67 kg. Stein-jernmeteoritt)
Noregs største meteoritt. Dette vert ofte kalla Alta-meteorittene, sidan det eigentleg var snakk om to meteorittar med same opphav. Truleg har bitane skilt lag før dei slo ned. Den store meteoritten på 78,67 kg vart seld til Tyskland, mens den minste biten er deponert i Bergen Museum. Det vart også spekulert i om eit meteoritt-fragment som er funne i Finland også stammar frå den same meteoren.
6. 1927 Trysil (0.64 kg. Steinmeteoritt)
Denne vart funnen i 3 bitar etter at han var blitt observert på himmelen som ein lysande hale med ei røyksky frå eit område på fleire kilometer. På svenskesida av grensa vert det fortald at vindaugsruter vart knuste då han kom inn i atmosfæra.
7. 1928 Kragerø (0.246 kg. Steinmeteoritt)
Meteoritten vart funnen på Otterøy ved Kragerø. Folk skal ha høyrd at han slo ned.
8. 1942 Rana (0.254 kg. Steinmeteoritt)
Denne vert ofte kalla Pollenmeteoritten, sidan han vart funnen i Pollen i Nordsjona, Rana (tidl. i Nesna kommune), den 6. april 1942. Dette var første gongen at eit meteorittfall vart sett i Norge. Meteoritten fall ned like ved ein bonde i Pollen og låg og freste i snøen då han vart funnen. Det andre observerte meteorittfallet var i Moss 2006 (s.d.).
9. 1950 Tromøy (nå Arendal) (0.357 kg. Steinmeteoritt)
Finnaren høyrde at meteoritten fall om ettermiddagen den 9. april 1950 på Lofstad på Tromøy i Aust-Agder. Dette kan vera noko av det næraste eit menneske har vore frå å bli treft av ein meteoritt her til lands, sidan finnaren oppdaga meteoritten berre 25 meter frå der han stod.
10. 1976 Mjøsa, på isen (0.046 kg. Steinmeteoritt)
Denne meteoritten vert gjerne kalla Grefsheim-meteoritten, sidan han vart funnen på Mjøsisen i nærleiken av Grefsheim gard, ca 1 km frå stranda. Denne vesle meteoritten hadde blitt delt opp i 8-10 mindre bitar då han trefte Mjøsa, og desse kunne Mineralogisk-Geologisk Museum setja i hop til ein meteoritt-stein med diameter 5 cm.
11. 1978 Leikanger (1.513 kg. Steinmeteoritt)
Meteoritten vart funnen 22. juli 1978 av ekteparet Liv og Knut Eldholm. Dei var på tur i fjellet nord for Leikanger ved Sognefjorden, der dei tok med seg ein stein dei tykte verka underleg og uvanleg mørk. Steinen låg ved foten av Myrdalsbreen i 1420 meters høgd, og har truleg landa mjukt i snøen på breen. Han var nemleg like heil og har nok følgd breen gjennom mange år til han til sist nådde brekanten grunna avsmeltinga.
12. 1992 Gaular (0.470 kg. Steinmeteoritt)
Denne vart funnet den 4. juli 1992 av Steffan og Oddmund Hatlestad, på fjellet ved Viksdalen i Sogn og Fjordane. Dette er den einaste såkalla akondritten som hittil er funnen i Noreg. Desse er særs sjeldne, og kan i nokre tilfelle faktisk stamma frå Månen eller Mars. De vanlegaste steinmeteorittene vert kalla kondrittar sidan dei inneheld såkalla kondrular, millimeterstore kuleforma lekamer som består av minerala olivin og pyroksen. Akondrittene inneheld ikkje desse små kulene.
13. 2001 Gloppen (0.715 kg. Steinmeteoritt)
Rypejegeren Jan Erik Mardal fann denne meteoritten på fjellet Svartekari ved Sandane i Sogn og Fjordane.
14. 2006 Rygge (0.035 kg) og Moss (0.75 og 0,676 kg. Steinmeteoritter)
Den 14. juli 2006 kunne ein over dei sør-austlege delane av Østlandet observera ei enorm eldkule på veg mot bakken. Bussjåfør Ragnar Martinsen høyrde også desse drønna, då han sat på utedoen på hytta si i Rygge. Då han like etter forlet doen, høyrde han ein susande lyd, og ein liten stein trefte ei bølgeblekkplate nokre få meter frå han. Det synte seg at det var ein bit av ein meteoritt som tydelegvis hadde blitt delt opp i fleire fragment over eit større område, for eit par dagar etterpå vart det også funne eit stykke på 0,75 kg i ein hage nær Moss. Denne hadde kuttet tre greiner av eit plommetre før han tok bakken. Litt etter vart det også oppdaga at taket på lagerbygget til UNIL på Solgård skog hadde byrja å leka og eit firma vart leigd inn for å tetta det. Det vart funne et hol i taket og ein svart meteorittstein nede i isolasjonen. Dette nedslaget og eksemplet frå Rygge er dei første tilfella der meteorittar har treft noko menneskeskapt her til lands.
Kjelder:
Nettsidene til Universitetet i Trondheim og Oslo
Nettsidene til Bilet Geoimport - GEOTOP (www.geotop.no)
Astronomiforeningen i Agder: Referat frå møte 19.4.05
tirsdag 31. august 2010
14 Noregsrekordar frå Nordfjord
Nordfjord er omfatta av kommunane Selje, Vågsøy, Eid, Hornindal, Stryn og Gloppen. Kommunen Bremanger ligg både i Nordfjord og Sunnfjord og er teken med under sistnemnde. Alle desse kommunane er representerte nedanfor med minst ein Noregsrekord.
Størst I: Verdas største ho-laks av den nordatlantiske laksestamma vart teken i Eidselva (Eid kommune) den 22. mai 1944 av Martin Hjelle. Laksen vog 27,6 kg.
Størst II: Ervik Havfiske A/S i Selje er landets største fiskeriverksemd som driv med autolinefangst. Ei autoline er ein fiskeline der agna vert sett på automatisk.
Størst III: Ullvarefabrikken Indvikens Uldvarefabrik i Innvik i Stryn er den største industribygninga i tre her i landet (2862 m²).
Størst IV: Den største naturkatastrofa i nyare tid var raset i Loen i Stryn den 13. september 1936. Då løysna eit fjellstykke på 1 million kubikk frå Ramnefjell og rasa ned i Loenvatnet. Flodbølgja sopte med seg alle gardane kring vatnet og 74 menneske omkom. Ei nesten tilsvarande ulukke skjedde på same staden i 1905. Den gongen gjekk 62 liv tapt. Det er elles ingen andre kommunar i Sogn og Fjordane der naturkatastrofar samla sett har teke fleire liv i historisk tid.
Størst V: Vågsøy er landets største fiskerikommune målt i verdien av ilandført pelagisk fisk (ca 450 mill. kr i 2008) (Kjelde: Tidsskriftet Fiskaren 05.02.2009).
Størst VI: Domstein-konsernet, som er eit av dei største fiskerikonserna i landet, bygde på 90-talet opp verksemda Domstein Pelagic i Måløy til å bli eit av dei største produksjonsselskapa for sild og makrell her i Noreg. I 2007 fusjonerte verksemda med fleire andre norske fiskeriføretak til føretaket Norway Pelagic som med dette vart det største selskapet for sild og makrell i heile verda. Hovudkontoret ligg i Måløy.
Nordlegast: Den nordlegaste freda edellauvskogen i Europa ligg i Flostranda i Stryn. Her finn ein også den største samanhengjande lindeskogen i Nord-Europa.
Først I: Landets første eksersisplass låg i Nordfjordeid (Eid kommune). Han vart lagt hit allereie i 1628.
Først II: Noregs eldste bygdeidrettslag, Eid idrettslag, vart stifta under namnet Eids Turnforening i 1863 (kjelde: Sogn og Fjordane fylkesleksikon på www.nrk. no)
Først III: Gloppen kommune var først ute med kunstig befruktning av storfe. Det var veterinær Bjørn Romundstad som gjorde dette forsøket på garden til Leif Sætre i Breim i 1962. Fem NRF-kyr vart inseminerte med djupfrosen sæd, og dette prosjektet vart mønster for bruken av kunstig befruktning rundt om i verda.
Først IV: Landets første forsøk med alpakka som husdyr vart gjort i Hornindal. Nyttårsaftan 2004 vart det importert 15 dyr til kommunen frå Chile. I dag (2009) driv Alpakka Norge i Hornindal avl med tanke på vidaresal av avlsdyr og apakka-ull (kjelde: Sunnmørsposten 3/1-2005 / Alpakka Norge).
Først V: Den første større kristninga av landet vårt gjekk føre seg på tinget på Dragseidet på Stadthalvøya (noverande Selje kommune) i 997. Då baud Olav Tryggvason bøndene i dei fire gamle fylka Sygna, Firda, Sunnmøre og Raumsdal å lata seg kristna, dersom dei skulle unngå å halda slag mot hæren hans. Sidan bøndene rekna overmakta for å vera for stor, tok dei såleis imot kristendommen under tvang.
Einaste: Fjordane Folkehøgskole i Nordfjordeid (Eid kommune) har landets einaste sirkuslinje og er nok det næraste ein kjem til ei eigentleg sirkusutdanning her i landet. Det er Sirkus Agora, som har basen sin i Nordfjordeid, som står bak denne utdanninga gjennom sirkusdirektør Jan Kjetil Smørdal.
Djupast: Kommunen Hornindal har gitt namn til Hornindalsvannet (delt med Eid kommune), som er Europas djupaste innsjø (514 meter). I 2006 vart det her teken opp ei røye på 510 meters djup, noko som naturlegvis gjer dette til den djupaste funnet av ferskvassfisk i Europa.
Eldst: Selje kloster på øya Selja er den eldste kristne heilagstaden og det eldste pilgrimsmålet her i landet. Dette er også landets eldste bispesete. Klosteret vart bygd i 1103 til minne om den irske kongsdottera St. Sunniva som dreiv i land her og som skal ha døydd som martyr på den same staden. I dag er det bare att ruinar av klosteret.
Størst I: Verdas største ho-laks av den nordatlantiske laksestamma vart teken i Eidselva (Eid kommune) den 22. mai 1944 av Martin Hjelle. Laksen vog 27,6 kg.
Størst II: Ervik Havfiske A/S i Selje er landets største fiskeriverksemd som driv med autolinefangst. Ei autoline er ein fiskeline der agna vert sett på automatisk.
Størst III: Ullvarefabrikken Indvikens Uldvarefabrik i Innvik i Stryn er den største industribygninga i tre her i landet (2862 m²).
Størst IV: Den største naturkatastrofa i nyare tid var raset i Loen i Stryn den 13. september 1936. Då løysna eit fjellstykke på 1 million kubikk frå Ramnefjell og rasa ned i Loenvatnet. Flodbølgja sopte med seg alle gardane kring vatnet og 74 menneske omkom. Ei nesten tilsvarande ulukke skjedde på same staden i 1905. Den gongen gjekk 62 liv tapt. Det er elles ingen andre kommunar i Sogn og Fjordane der naturkatastrofar samla sett har teke fleire liv i historisk tid.
Størst V: Vågsøy er landets største fiskerikommune målt i verdien av ilandført pelagisk fisk (ca 450 mill. kr i 2008) (Kjelde: Tidsskriftet Fiskaren 05.02.2009).
Størst VI: Domstein-konsernet, som er eit av dei største fiskerikonserna i landet, bygde på 90-talet opp verksemda Domstein Pelagic i Måløy til å bli eit av dei største produksjonsselskapa for sild og makrell her i Noreg. I 2007 fusjonerte verksemda med fleire andre norske fiskeriføretak til føretaket Norway Pelagic som med dette vart det største selskapet for sild og makrell i heile verda. Hovudkontoret ligg i Måløy.
Nordlegast: Den nordlegaste freda edellauvskogen i Europa ligg i Flostranda i Stryn. Her finn ein også den største samanhengjande lindeskogen i Nord-Europa.
Først I: Landets første eksersisplass låg i Nordfjordeid (Eid kommune). Han vart lagt hit allereie i 1628.
Først II: Noregs eldste bygdeidrettslag, Eid idrettslag, vart stifta under namnet Eids Turnforening i 1863 (kjelde: Sogn og Fjordane fylkesleksikon på www.nrk. no)
Først III: Gloppen kommune var først ute med kunstig befruktning av storfe. Det var veterinær Bjørn Romundstad som gjorde dette forsøket på garden til Leif Sætre i Breim i 1962. Fem NRF-kyr vart inseminerte med djupfrosen sæd, og dette prosjektet vart mønster for bruken av kunstig befruktning rundt om i verda.
Først IV: Landets første forsøk med alpakka som husdyr vart gjort i Hornindal. Nyttårsaftan 2004 vart det importert 15 dyr til kommunen frå Chile. I dag (2009) driv Alpakka Norge i Hornindal avl med tanke på vidaresal av avlsdyr og apakka-ull (kjelde: Sunnmørsposten 3/1-2005 / Alpakka Norge).
Først V: Den første større kristninga av landet vårt gjekk føre seg på tinget på Dragseidet på Stadthalvøya (noverande Selje kommune) i 997. Då baud Olav Tryggvason bøndene i dei fire gamle fylka Sygna, Firda, Sunnmøre og Raumsdal å lata seg kristna, dersom dei skulle unngå å halda slag mot hæren hans. Sidan bøndene rekna overmakta for å vera for stor, tok dei såleis imot kristendommen under tvang.
Einaste: Fjordane Folkehøgskole i Nordfjordeid (Eid kommune) har landets einaste sirkuslinje og er nok det næraste ein kjem til ei eigentleg sirkusutdanning her i landet. Det er Sirkus Agora, som har basen sin i Nordfjordeid, som står bak denne utdanninga gjennom sirkusdirektør Jan Kjetil Smørdal.
Djupast: Kommunen Hornindal har gitt namn til Hornindalsvannet (delt med Eid kommune), som er Europas djupaste innsjø (514 meter). I 2006 vart det her teken opp ei røye på 510 meters djup, noko som naturlegvis gjer dette til den djupaste funnet av ferskvassfisk i Europa.
Eldst: Selje kloster på øya Selja er den eldste kristne heilagstaden og det eldste pilgrimsmålet her i landet. Dette er også landets eldste bispesete. Klosteret vart bygd i 1103 til minne om den irske kongsdottera St. Sunniva som dreiv i land her og som skal ha døydd som martyr på den same staden. I dag er det bare att ruinar av klosteret.
Abonner på:
Innlegg (Atom)